Usted – Czyli skąd się wzięło hiszpańskie Pan/Pani?

Jeśli uczysz się hiszpańskiego, na pewno często słyszysz, widzisz lub sam używasz formy usted, odpowiadającej polskiemu Pan/Pani. Ale czy zastanawiałeś się kiedykolwiek skąd ona pochodzi? 

Zazwyczaj kiedy uczymy się języka obcego najpierw poznajemy struktury, które są nam potrzebne do komunikacji. Dopiero później analizujemy ich sens czy proweniencję. Tak właśnie było ze mną w przypadku usted. 

Usted

To może na początek dla przypomnienia lub dla tych, dla których słowo to jest obce. 

Usted to zwrot grzecznościowy, którego używamy w stosunku do osób od nas starszych czy zajmujących wyższe stanowisko w danej strukturze, czy też w stosunku do obcych. 

Usted używa koniugacji trzecioosobowej, czyli gramatycznie jest to trzecia osoba liczby pojedynczej, a semantycznie druga osoba liczby pojedynczej. 

Przykładowo: ¿Cómo se llama usted? (Jak się Pan/Pani nazywa?), zamiast ¿Cómo te llamas? (Jak się nazywasz?)

Inne języki romańskie

W pozostałych językach romańskich też występują drugoosobowe formy grzecznościowe, ale w ich przypadku przynajmniej na pierwszy rzut oka widać skąd się wzięły. 

Francuski ma vous, znaczące „wy”. To rozumiemy. My też przecież kiedyś używaliśmy tej formy grzecznościowej, zwracając się na “wy” do jednej osoby.

Włoski ma Lei, choć bardziej abstrakcyjne, to wciąż jasne w swoim pochodzeniu. Lei to po włosku “ona” (dorozumiana “ekscelencja”, “świętość”, “wielkość” – wszystkie te rzeczowniki są rodzaju żeńskiego). No a Usted?

A co jakbym powiedział Ci, że z polskiej perspektywy Usted ma kompletny sens a nasz język posiada analogiczny komplet zwrotów? Zaskoczony? Czytaj dalej.

Etymologia Usted

Usted to apokopa, z greki “odcięcie”, czyli forma skrócona zwrotu vuestra merced, znaczącego mniej więcej tyle co “wasza łaskawość”.

Z czasem długa i nieporęczna forma vuestra merced uległa skróceniu, gdyż człowiek jako istota z natury leniwa ma tendencje do uproszczania wszystkiego co się da, a odnosi się to także do języka.

Vuestra merced -> vuesarced -> vuested -> usted

Ewolucja ta jest dobrze udokumentowana w tekstach historycznych oraz znajduje swoją analogię w innych językach Półwyspu Iberyjskiego, np. portugalskim (você <- vossa mercê),  katalońskim (vosté <- vostra mercè). 

W piśmie można też wciąż zaobserwować skracanie usted jako Vd. Przypomina nam to o pierwotnej formie “vuestra merced”. Wersja ta ma jednak tendencję spadkową i zaprzestaje się jej użycia.

Ponadto w hiszpańskim istnieje więcej form, które uległy podobnemu uproszczeniu, choć nie są one częścią języka codziennego. M. in. vuestra señoria -> usía lub  vuestra excelencia -> uesencia. 

Akcent polski

Nasz język polski może pochwalić się podobnym zjawiskiem. Na pewno pamiętacie z lektur Fredry zwroty typu waszmość lub waćpan. 

Tak jak usted, są to apokopy. Waszmość pochodzi od wasza miłość, za to waćpan idzie o krok dalej, bo bierze się z połączenia waszmość pan, w którym to jedno ze słów samo w sobie jest już formą “obciętą”.

FIN

Mam nadzieję, że po przeczytaniu tego artykułu czujesz się wzbogacony o wiedzę, nie tyle przydatną co ciekawą.  

Dla mnie osobiście to właśnie wiedza taka jak ta tworzy granicę między używaniem języka a władaniem nim. Osoba, która prawdziwie włada językiem nie tylko jest w stanie wyrazić swoje myśli, ale czyni to z precyzją i zrozumieniem środków językowych, których używa. 

Czy znasz inne przypadki zwrotów grzecznościowych (w innych językach), których etymologia na pierwszy rzut oka wydaje się zagadką? A może ich użycie jest po prostu nietypowe? Jeśli tak, podziel się tą wiedzą w komentarzach.